Hartog Gelder

Deventer v. 1.2

Family page

Hartog Gelder, alias: Herman, birth 12 Sep 1879, died 15 MRT 1949 Deventer, occupation: Koopman, son of Isaak Gelder and Esther van Son
Gift '38 50,-
Actie'39
Actie juli '40 300,- (juli)
Actie '41 vlgs. Richtlijnen 500,- (in jan. Nog betaald voor de actie juli '40; NIG nr. 54)
500,- (2 febr.; NIG nr. 53)
800,- (juli-aug.; NIG nr. 54)
Bijdragen '42 - '43 340,- voor 42/43 (NIG nr. 54)

Verdere bijzonderheden:
Metalen- en gietijzerhandel Fa. M.L. Oppenheim van Herman Gelder, Smedenstraat 169 (nu 68) (kantoor is nu muziekhandel Meibergen - ook een Joodse zaak; links naast voormalige stallenhouderij Sonnenberg, die op de hoek zaten, oa.Wibra; hun pakhui s zat aan de overkant). Het kantoorpand dateert van 1938. M.L. Oppenheim was van oorsprong een handel in metalen, huiden en zakken. Onbekend waarom Gelder de zaak heeft overgenomen (familie?). Deze zaak zat er voor en na de oorlog. Naast Herman we rkten er ook diens broer Henri en hun oom Maurits (Mauw). De zaak was op zaterdag gesloten en dat was voor Sonnenberg aanleiding om op die dak de rijtuigen te kunnen lakken. Anders had het stof van de zakken van Gelder de lak zeker aangetast . Na de oorlog zat hier metalen- en groothandel in jutezakken van Philip Gelder, Smedenstraat (nu Wibra), tot diens pensionering in 1983.

Van 1907-1949 was Herman Gelder voorzitter van de Joodse Gemeente Deventer. Na de oorlog werd Herman Gelder opnieuw voorzitter van de kerkenraad van de Joodse Gemeente. Opvolger van Philip van Son, zijn schoonvader. In 1932 - tijdens het 40-jari g bestaan van de synagoge - vierde hij zijn 25-jarig jublieum als voorzitter.

In augustus 1917 bood Herman de gemeente namens Mekor Chajiem (een studiegenootschap ter bestudering van de thora), waarvan hij sedert 1913 voorzitter was, twee eikenhouten standaards aan voor het opbergen van de wetsrollen op het Almenor. Hierbi j refereerde hij aan de betekenis van Spreuken 3:18. Als vanzelfsprekend maakte hij in 1917 deel uit van een feestcommissie ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de synagoge. Hij opende een feestelijke bijeenkomst op 15 augustus met een toe spraak over de historie van de joodse gemeente; hij stond ook stil bij de wenselijkheid om de synagoge van elektrisch licht te voorzien. (Van Baalen, p. 53, 55).

In 1913 werd Herman Gelder voorzitter van de afdeling Deventer van de Nederlandsche Zionistische Bond.

Herman was voorzitter van de Deventer afdeling "Israel" in 1930. Dit was een Nederlandse centrale vereniging tot steun aan noodlijdende joden in het buitenland. In 1931 verscheen er in het NIW een verslag van zijn toespraak hierover.

Evenals de gebroeders Eduard, Henri en Frans Adelaar en Salomon Cohen was Herman lid van de Deventer Veritas Loge van de Odd Fellows, een vereniging die wel wat lijkt op de Vrijmetselarij en die de harmonie in de samenleving wil bevorderen. Van 19 34 tot en met 1937 was Herman voorzittend meester en daarmee vervulde hij deze functie langer achtereen dan wie dan ook. Het was gebruikelijker dat het voorzitterschap na een jaar wisselde. (Wiel Palmen, Independent Order of Odd Fellows. Verita s Loge no. 10. Deventer 1901-2001, Deventer 2001, p. 19).

Uit een inventarislijst van de bezittingen van de Joodse Gemeente blijkt dat Herman Gelder een 'jouforous' in een foedraal (een of ander ritueel voorwerp) in huis bewaarde. Het zegt iets over de informele gang van zaken bij de gemeente, maar oo k over de waarde die men hechtte aan correct omgaan met spullen van de kerk. (NIG nr. 3) .

In november 1933 treffen wij Herman Gelder aan als voorzitter van het Joodsche Steuncomite. Waarschijnlijk was dit comite van de joodse gemeente, in verband met de economische crisis ingesteld naast het reeds bestaande armbestuur, en niet een afde ling van het CJV. Dit omdat het comite een zwager van Lion Noach ondersteunde. (Zie SAD, NIG nr. 78: 14-11-1933 en nr. 86: 15-11-1933).

Hij werd voorzitter van de afdeling Deventer van het Comite voor Joodse Vluchtelingen en in 1941 voorzitter van de Deventer afdeling van de Joodse Raad. Als zodanig stond hij op een lijst van 'Gesperrte'. Volgens een medisch attest was hi j in de jaren 1934, '35 en '36 in Amsterdam behandeld aan een ernstige vorm van astma. Hij bleek bovendien allergisch voor allerlei voedingsstoffen, mijten en verenstof. Wegens zijn hoge bloeddruk mocht hij ook geen erwten, bonen, vlees en eiere n eten. (verklaring van 28-7-1942 van W. Kremer in SAD, Politiearchief nr. 843, doos 502).

Volgens een verklaring van A. van Gulik te Deventer van 13 oktober 1942 leed hij intussen ook nog aan een maagzweer. 'Het berooven van vrijheid en verplaatsing naar elders zou vrij zeker den dood ten gevolge hebben, terwijl hij voor verrichten va n lichamelijk werk totaal ongeschikt is.' (SAD, Politiearchief nr. 843, doos 502).

Tijdens een kerkenraadsvergadering van de NIG op 7-12-1941 ontstaat er een discussie over de veelvuldige absentie van M.S. van Spiegel (een ambtenaar van de Joodse Gemeente: welke functie?). Hèartz wild hem om die reden ontslaan. H. Gelder oordeel t wat milder: er zijn er zovelen vertrokken en Van Spiegel blijft langer weg dan anderen vanwege zijn moeder (wat is er precies gaande?). Hij vindt wel dat het geld dat aan Van Spiegels invaller Frankfort betaald wordt, moet worden ingehoude n op Van Spiegels traktement.

In 1942 (?) is zijn woning aan de Singelstraat geconfisqueerd door de Wehrmacht. (SAD, Politiearchief nr. 843, doos 502)

H. Gelder herkozen tot voorzitter van de NIG in september 1942. (kerkenraadsverSADering 25 oktober 1942).

H. Gelder was aanwezig tijdens de kerkenraadsvergadering van de NIG op 8-3-1942. Hij bracht als voorzitter naar voren dat deze buitengewone vergadering bijeen was geroepen omdat de vrouwenvereniging alhier van de Commissie van Niet-Commercièele Ve renigingen te Den Haag te horen had gekregen dat de gelden dezer vereniging moesten worden opgezonden en de vereniging ontbonden. Hierdoor zou het begrafeniswezen niet meer behoorlijk kunnen functioneren. Er werd onmiddellijk contact gezocht me t de Joodse Raad. Die stelde dat er nog geen gevolg aan het bevel gegeven hoefde te worden. Zij adviseerde het begrafeniswerk door de gemeente/ kerk te laten doen. De voorzitter hoopt dat de leden van de begrafenisverenigingen hun werk met toewijd ing zullen blijven doen. Allen stemmen hiermee in.

H. Gelder was present tijdens een kerkenraadsvergadering NIG 29-11-1942. Voorzitter Gelder herdenkt de overleden L. Vomberg en Mijerson, hoewel laatstgenoemde geen lid van de kerkelijke gemeente was.

H. Gelder aanwezig op kerkenraadsvergaderingen op 20-12 -1942, 18-1-1943, 7-2-1943, 14-3-1943, 23-3-1943.

In 1942/43 werd Herman Gelder door Jacob Cohen op de hoogte gesteld en gehouden van de ontwikkelingen met betrekking tot de gestolen wetsrollen. (NIG nr. 4).

H. Gelder was lid van de Centrale Commissie van het Synagogaal Ressort Overijssel te Zwolle. In maart 1943 was het Gelders beurt voor periodiek aftreden. Het kerkbestuur van Deventer zag geen kans vertegenwoordigers af te vaardigen. Het ging akkoo rd met het voorlopige budget, vond dat het Dagelijks Bestuur gehandhaafd kon blijven en deelde mee dat H. Gelder aanbleef. 'In een tijd als deze kan men nu eenmaal onmogelijk precies volgens de reglementen te werk gaan. De Permanente Commissie zel f heeft hierin reeds het voorbeeld gegeven.' (NIG nr. 4).

Op 12 augustus 1943 schrijft Etty Hillesum vanuit Westerbork aan Christine van Nooten: 'De fam. Gelder is hier.' Zij waren op 4 augustus naar Westerbork vervoerd. De familie stond op de 'Barneveldlijst' en werd op 4 september 1944 naar Theresienst adt getransporteerd. Als bijna laatsten werden zijn toegevoegd aan het transport van 1200 personen dat in januari 1945 uit Theresienstadt naar Zwitserland vertrok. In juni 1945 werd de familie Gelder gerepatrieerd. (Nagelaten geschriften, p. 680 , 806)

Hartog Gelder (barak 71) vraagt de Joodse Raad Dev vanuit Kamp Westerbork om levensmiddelen voor drie personen (13-10-1943), voor zijn vrouw (12-9-1879) om 'wollen tochtdoek, bruine mantel, donkerblauwe mantel, rose bedjasje, 3 kopjesdoeken, 3 bad handdoeken, 3 stofdoeken' (9-2-1944). (NIG nr. 59)

24.2.44 Hartog Gelder aan Valk van Spiegel, Assenstraat 22: Beste Valk: Gaarne zouden wij, toen er nog pakjes verzonden mochten worden, deze ontvangen hebben. Zij kwamen echter te laat en bereikten ons daarom toentertijd niet. Wij haasten ons daar om op dezen schrijfdag direct te schrijven en ontvang je bijgaande een zegel van 't pakket van 2 kg., aan mij s.v.p. omgaand te adresseeren. ½kg. Boter, ½ kg. Suiker, ½ kg. Goede kaas, 0,4 kg. Havermout, aangevuld met was anders wat je hebt, b.v . een koekje of was zacht is voor de maag. Stuur Philip dan s.v.p. op zijn zegel ongeveer hetzelfde (à) gr. Ook voor je vrouw, mede namens mijn echtgenoote, die zich gelukkig wel bevindt, wat ik van jouw gezin ook gaarne hoop. Volgt een verzoe k om allerhande kledingstukken. (NIG nr. 60)

9.3.44 Hartog Gelder aan Valk van Spiegel, Assenstraat 22. Hartog Gelder gebruikt opnieuw zijn 14-daagse schrijfdag om te vragen om voedsel en spullen. Philips en ik hebben op onze zegels nog niets ontvangen. Niet voorstellen kun jij je hoe, nada t de zegeltjes verzonden zijn, iederen dag verlangend naar 't pakje wordt uitgezien en wanneer ze er dan na dien tijd, circa 14 dagen niet zijn, is de teleurstelling en behoefte groot. Van de eerste zegeltjes ontving ik juist, nadat we jou geschre ven hadden, de pakjes. Ook de kle?ren kwamen in ons bezit. Hierbij stuur ik jou een zegeltje van Kurt Braunerà Hij vraagt om 10 papieren borden en 1 das 'die reeds gestrikt is', te koop bij Aleid Mulder. (NIG nr. 60)

Documentatie:
http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872629%3Ampeg21%3Ap006%3Aa0051;

Over H. Gelders 25-jarig jubileum als voorzitter joodse gemeente in 1932 in NIW 26-4-1932:
http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874783%3Ampeg21%3Ap012%3Aa0140

Viering 60ste verjaardag H. Gelder in NIW 27-9-1939:
http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874591%3Ampeg21%3Ap008%3Aa0080;

Verslag bijeenkomst Deventer afd. "Israel" met in NIW 4-3-1927: http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010858167%3Ampeg21%3Ap002%3Aa0074 ;
Landelijke vergadering in Enschede van Ned. Centrale Vereeniging tot steun aan noodlijdende Joden in het buitenland "Israel", Deventer afd. olv H. Gelder: http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010858661%3Ampeg21%3Ap001%3Aa0019 ;

over leed van joden in buitenland, gesproken in Deventer door voorzitter H. Gelder, in NIW 9-1-1931:
http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010858651%3Ampeg21%3Ap003%3Aa0032

Place (family): Singelstraat 4, Boedekerstraat, 6, Graaf van Burenstraat 40
Married 5 Sep 1906 Deventer to:
Reina van Son, alias: Reine van Son, birth 21 MRT 1886 Deventer, died 15 MEI 1983 Deventer, daughter of Philip van Son and Sara van Gelder
In 1913 was Reina Gelder-van Son secretaris en presidente (1924) van de vrouwenafdeling van Gemiloes Chasodiem (Talmoedstudie en hulp van armen bij begrafeniskosten; in 1924 163 leden), leidde zij samen met E. Visser-Hirsch Hadrasj Koudesj ((vrou wenvereniging ter verfraaiing van de synagoge; zelfs nog in 1966) en later of eerder samen met mevr. Polak-van der Horst. Voorzitter van Tiferets Naschiem (Tiferes Nosjiem: letterkundig genootschap; oa. in 1923 en1930). Eerste voorzitter van WIZ O Deventer. Bestuurslid Leids weeshuis en Rèudelsheimstichting.

Reina van Son (interview Kol H. 3-'66) heeft gewerkt bij haar vader voor haar huwelijk, daardoor was ze later een goede steun voor haar man en later zoon Philip in hun bedrijf.

Reina speelde piano.

Documentatie:

verslag vergadering damesveren. Tiferes Nosjiem, olv R. Gelder-van Son (deel 1), in NIW 9-11-1923 (ook NIW 18-1-1924, ook NIW 18-11-1927): http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872455%3Ampeg21%3Ap005%3Aa0080;

Verslag jaarlijkse vergadering Vrouwengenootschap Gemiloeth Chasadiem olv presidente E. Gelder-van Son (163 leden) in NIW 24-10-1924 (ook in NIW 28-10-1921, 23-10-1925): http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872511%3Ampeg21%3Ap002%3Aa0061
Huisgenoten in 1942:
Niet-Joodse dienstbodes
Isidoor I Noach 9-3-1896 Deventer
Rosa E.J. Cohen 17-12-1891 Deventer
Betsy de Beer 7-2-1919 Almelo

19.11.43 Reina Gelder-van Son bedankt voor de vorige zending en vraagt closetpapier e.a. De verzonden items zijn met potlood afgestreept. De niet doorgestreepte items zullen niet of moeilijk verkrijgbaar geweest zijn: lange veters voor hoge schoe nen, scheermesjes, havermout, bloem, uien, bieten, rasp. Zij vraagt verder om haar mans hemden uit de was. Met mijn man zijn maagzuur blijft 't stationnair. (NIG nr. 60)

9.3.44 Hartog Gelder aan Valk van Spiegel, Assenstraat 22. Hartog Gelder gebruikt opnieuw zijn 14-daagse schrijfdag om te vragen om voedsel en spullen. Philips en ik hebben op onze zegels nog niets ontvangen. Niet voorstellen kun jij je hoe, nada t de zegeltjes verzonden zijn, iederen dag verlangend naar 't pakje wordt uitgezien en wanneer ze er dan na dien tijd, circa 14 dagen niet zijn, is de teleurstelling en behoefte groot. Van de eerste zegeltjes ontving ik juist, nadat we jou geschre ven hadden, de pakjes. Ook de kle?ren kwamen in ons bezit. Hierbij stuur ik jou een zegeltje van Kurt Braunerà Hij vraagt om 10 papieren borden en 1 das 'die reeds gestrikt is', te koop bij Aleid Mulder. (NIG nr. 60)

Juni '44 Philip Gelder (barak 84) aan fam. V. van Spiegel, Assenstraat 22. Zijn vader gaat weer vooruit. Hij Vraagt om levensmiddelen. De brief wordt vervolgd door R. Gelder-van Son: Waarde familie v. Spiegel (..) Met de Pinksterdagen zult U we l per fiets van bosch en hei genoten hebben, begunstigd door mooi zomerweer (..) Kruidkoek van Bussink zou ook zeer welkom zijn enz. In potlood: 1 of 2 doosjes wijbertjes voor de hoest s.v.p. (NIG nr. 60)

10.8.44 Philip Gelder (barak 84) aan Fam. V. van Spiegel, Assenstraat 22 Hij is weer uit het ziekenhuis ontslagen. Vervolg door R. Gelder-van Son: Waarde Fam. Van Spiegel (..) Met m'n man gaat 't wel vooruit, hoewel nog steeds slap en vermoeid . Philip is, na zes weken in 't Ziekenhuis geweest te zijn, weer aan zijn werk. En Uw kleuters, waarde Mevrouw, zijn zeker met vacantie thuis. En allen bevorderd? Gaarne nog de volgende dingen: lingeriezak (voor de vuile wasch), stopgaren (bruin , blauw, grijs), zakdoekjes, zeep, deksel van groene pan, panlappen , 2 kleine huishoudschortjes, 3 vingerdoekjes. (NIG nr. 60)

Herman en Reina waren beiden donateur van de Joodsche Deventer Jeugdvereniging Tikwas Jisroeil. Herman was daarvan leider in 1921, samen met Roeper en Koppels. Hun kinderen Jacques, Sara en Philip waren lid. Jacques was voorzitter in 1921-22, 1929 , 1932, en commissaris van 1927-28.

Documentatie: Herman Gelder op foto p. 56, 57, 114; foto graf p. 47; Reina Gelder-van Son op foto p. 56, 114 en foto graf p. 47; Philip, Jacques en Sara op foto 1931 van een revue van de DJT op p. 74, 75 (Van Baalen). Briefhoofden M.L. Oppenhei m 1918-46 in EHC. Video-interview kleinzoon Sylvain Erwteman over familie Gelder in EHC. Foto Philip Gelder op groepsfoto Tikwas Jisroel 1934 in EHC. Foto's grafstenen Herman Gelder (nr. 36) Reina Gelder-van Son en Philip Gelder in EHC. Foto grafs teen Sara Vrolijk- Gelder in EHC; visitekaartje van Philip Gelder met gelukswens 1935 (Singelstraat 4), voor huwelijkspaar Corrie en Jo de Leeuw-Benninga;

1) Jacques Gelder, birth 11 Jul 1907 Deventer, died 1942 Extern kommando Fuerstengrube, subkamp Auschwitz, Polen, occupation: Handelsreiziger
In 1921 had Jacques samen met Ben van Engel 'Tikwas Jisroeil' opgericht, een vereniging voor de jeugd van 12 tot 18 jaar die na afloop van de joodse school cursussen gaf op joods wetenschappelijk gebied. (vB p. 76). In 1930 treedt hij af als voorz itter Tikwas Jisraoeil in 1930. Opgevolgd door L. Turksma, maar in 1932 wordt hij weer genoemd tijdens de revue "Los zand" bij het 10-jarig bestaan van de vereniging. Tikwas Jisraoel had elk jaar een feestavond.

Jacques staat op een foto uit 1932 (40-jarig jubileum van de synagoge): vB p. 56. Hij was vertegenwoordiger.

Documentatie:
Verslag van jaarlijkse feestavond van Tikwas Jisraoel, olv voorzitter J. Gelder, in NIW 4-4-1930 (ook NIW 8-3-1929): http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874410%3Ampeg21%3Ap019%3Aa0180

10-jarig bestaan van Tikwas Jisraoel, vz J. Gelder. Met revue 'Los zand". In NIW 5-2-1932:
http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874738%3Ampeg21%3Ap012%3Aa0147 to:
Johanna Petronella Jurgens, birth 7 Jun 1910 Den Haag

2) Sara Gelder, alias: Zus, birth 25 Aug 1910 Deventer, died 27 Sep 1997 Deventer, occupation: Stenotypiste
Zus (Sara?) Gelder op foto blz 74, Van Baalen.

Foto grafsteen Sara Vrolijk-Gelder in EHC
(divorced) to:
Jacob Salomon Erwteman, alias: Jaap, birth 15 Jul 1907 Amsterdam, died 11 Dec 1943 Auschwitz, Polen, occupation: Bedrijfsleider, son of Salomon Erwteman and Judith Erwteman
Gift '38 5,-
Actie'39
Actie juli '40 50,- (actie juli: NIG nr. 54)
25,- (4 nov.: NIG nr. 53)
Actie '41 vlgs. Richtlijnen Richtlijn 30,- / betaald 50,-

In december 1942 blijkt hij te zijn vertrokken zonder achterlating van een adres. Ondergedoken dus.

3) Philip Gelder, birth 19 MEI 1918 Deventer, died 1 Jun 1994 Deventer
Database Joods Biografisch Woordenboek
http://www.jodeninnederland.nl/id/P-3706
"Lang bestuurslid joodse gem. Deventer"

24.2.44 Philip Gelder aan Valk van Spiegel, Assenstraat 22: Hij meldt dat zijn vader (Hartog) en moeder gezond zijn. Vraagt om levensmiddelen: boter, suiker, havermout e.d. PS. Groet s.v.p. Hannes, Geels en de andere kennissen en vrienden. Doe s.v .p. ook mijne groeten aan Hahn, Breugelmans, Hannes Peters & Gelis. Ik heb geen formulier om hen te schrijven... (NIG nr. 60)

Juni '44 Philip Gelder (barak 84) aan fam. V. van Spiegel, Assenstraat 22. Zijn vader gaat weer vooruit. Hij Vraagt om levensmiddelen. De brief wordt vervolgd door R. Gelder-van Son: Waarde familie v. Spiegel (...) Met de Pinksterdagen zult U we l per fiets van bosch en hei genoten hebben, begunstigd door mooi zomerweer (...) Kruidkoek van Bussink zou ook zeer welkom zijn enz. In potlood: 1 of 2 doosjes wijbertjes voor de hoest s.v.p. (NIG nr. 60)

Philip wordt genoemd als speler (spaarpotzanger) in Revue "De verfpot", tekst der liederen gezongen. Kinderfeest 40-jarig bestaan synagoge Deventer 11-09-1932. Auteur J.M. Noach.

Philip was kantoorbediende. Philip was in 1942 betrokken bij het begrafeniswezen van de Joodse Gemeente. Na de oorlog woonde hij op Graaf van Burenstraat 14. Hij zat 38 jaar in het bestuur van de Deventer Oranje Vereniging. Hij is begrave n op de Joodse Begraafplaats (zie foto blz 47).

Hij heeft later de metalen- en gietijzerhandel van zijn vader overgenomen tot zijn pensioen in 1983.
Hij werkte voor de Joodse Raad Deventer tijdens WO II, waar zijn vader voorzitter van was, had een functie binnen het begrafeniswezen. Was sinds 1950 lid van de kerkenraad en secretaris van het kerkbestuur in 1959. Ook lid van de NZB, afdeling Dev enter. Hij schreef in Kol Hakilla een gedicht in het kader van Poerim:

Ik zorg voor mitswes en de orde in de sjoel
Maar zelf houd ik nooit mijn...
Voor de tiende man te zorgen vind ik fijn
Maar zelf kan ik nooit op tijd zijn.

Hij zat 38 jaar in het bestuur van de Deventer Oranje Vereniging.
Philip is nooit getrouwd geweest.

Documentatie: CD-Rom Joodse Families (foto Philip voor pakhuis Smedenstraat)
Philip Gelder staat op groepsfoto van Tikwas Jisroel op Brink 1934. Hij staat op foto blz 75,199; vB. Grafsteen Philip Gelder in EHC.

Bar Mitswa Philip in NIW 21-5-1931:
http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874701%3Ampeg21%3Ap006%3Aa0114

Main index A-Z